Różnorodny świat pszczół

Przeciętnemu człowiekowi pszczoły kojarzą się z pszczołą miodną, miodem pszczelim oraz pasieką. W rzeczywistości świat pszczół jest o wiele bogatszy. Pszczołami biolodzy określają wszystkie owady, dla których podstawowym pokarmem jest nektar i pyłek.

Cała nadrodzina pszczół (Apoidea) to bardzo liczna grupa owadów. Liczy ona, według różnych systematyków, od 20 do 30 tys. gatunków. Różnią się one wielkością, ubarwieniem oraz biologią. Najmniejsze są wielkości komara, a największe osiągają nawet 5 centymetrów. Wszystkie mają ogromne znaczenie dla człowieka i spełniają bardzo ważną rolę w przyrodzie, zapylając rośliny.

Ewolucja roślin i pszczół

Pojawienie się pszczół poprzedziło pojawienie się na Ziemi roślin okrytonasiennych (225 – 140 mln lat temu), czyli tych, które produkują nektar i pyłek, a więc dostarczycieli pokarmu dla tych owadów.
Najstarsze znalezisko – pszczoła kopalna zatopiona w bursztynie – liczy około 100 mln lat. (Odkryli je całkiem niedawno, bo w 2006 roku, Poinar i Dantorf). Było to w okresie, kiedy na Ziemi żyły jeszcze wielkie gady. Z nieznanych przyczyn w tym mniej więcej czasie nastąpiły ogromne zmiany klimatyczne. Było to prawdopodobnie przyczyną wyginięcia większości żyjących gatunków roślin i zwierząt i pojawienia się nowych form życia. Przyroda po prostu nie znosi próżni i bardzo szybko reaguje na wszelkie zmiany.
W wyniku ewolucji powstało bardzo wiele rodzajów i gatunków pszczół, o bardzo różnej biologii. Zajęły one różnorodne nisze ekologiczne. Pszczoły weszły w swoistą symbiozę z roślinami okrytonasiennymi. Rośliny dostarczały im pokarmu, one natomiast zapewniały roślinom efektywniejsze rozmnażanie, poprzez o wiele lepsze zawiązywanie owoców i nasion.

Pszczoły samotnice

W rodzinie Apoidea najwięcej jest rodzajów i gatunków pszczół samotnic. Jednym z gatunków jest murarka ogrodowa (Osmia rufa), możliwa do hodowli przez człowieka i wykorzystania w zapylaniu upraw, zarówno towarowych, jak i amatorskich. Innym – miesiarka lucernówka (Megachilla rotundata), najlepszy na świecie zapylacz lucerny. Hodowla na skalę masową obydwu tych gatunków pszczół została już dobrze opanowana przez człowieka na potrzeby wielkotowarowego rolnictwa.

Trzmiele

Bardzo ważna dla człowieka jest rodzina pszczół Apidae. Należą do niej przede wszystkim trzmiele (Bombus), pszczoły bezżądłe oraz pszczoły z rodziny Apis.
Trzmiele to rodzaj obejmujący około 300 gatunków owadów, z czego 29 zamieszkuje Polskę. Owady te wykorzystywane są w rolnictwie do zapylania upraw towarowych, szczególnie tych pod szkłem i pod folią. Są niezwykle plastyczne w dostosowywaniu się do warunków ekstremalnych. Zamieszkują kulę ziemską od równika aż poza krąg polarny. To doskonałe zapylacze roślin o długich rurkach kwiatowych, np. Koniczyny czerwonej. Ich hodowla w warunkach laboratoryjnych jest już praktycznie dobrze opanowana, nawet na skalę pszemysłową. (Na temat trzmieli pisaliśmy w „LAR” nr. 3/2009).

Pszczoły bezżadłe

Są to liczne gatunki: melipon, trygon i lestermelit. Chociaż nie żądlą, praca przy nich wcale nie jest przyjemna. Potrafią bardzo dotkliwie pogryźć, nawet do krwi. Zamieszkują Amerykę Łacińską i przez tamtejszą ludność wykorzystywane są do produkcji miodu. Istnieją tam nawet liczne pasieki bazujące na tych gatunkach. Pszczoły te budują plastry poziome, podobnie jak osy, z sześciokątnymi komórkami, lecz skierowanymi otworami do góry. Miód, szczególnie od melipon, jest podobno bardzo smaczny.

Rodzaj Apis

Najintensywniej wykorzystywany przez człowieka jest rodzaj Apis. Według najnowszej systematyki, obejmuje on 9 gatunków. Wyróżnia je to, że żyją społecznie, budują gniazda z czystego wosku pszczelego i potrafią gromadzić duże ilości miodu. Wykorzystywane są przez człowieka w mniej lub bardziej racjonalny sposób.
Gatunki rodzaju Apis: pszczoła miodna (A. mellifera), pszczoła wschodnia (A. cerana), pszczoła czerwona (A. koschevnikovi), pszczoła olbrzymia (A. dorasta), pszczoła skalna (A. laboriosa), pszczoła karłowata (A. florea), pszczoła buszu (A. andreniformis), pszczoła wszchodniogórska (A. nuluensis), pszczoła wschodnioindyjska (A. nigrocincta).
Największe znaczenie gospodarcze ma pszczoła miodna. Jej ojczyzną jest Afryka i Bliski Wschód. Po ostatnim zlodowaceniu (10 tys. lat temu) gatunek ten opanował także Europę, a przez ostatnie kilkaset lat, dzięki działalności człowieka, niemal wszystkie kontynenty. Pszczoła miodna jest prawie wszędzie (poza Antarktydą). Obecnie hodowana jest także poza kręgiem polarnym (kanadyjska Arktyka, Skandynawia, Laponia, północna Syberia). Od 10 lat eksperymentalnie zaczęto ją z powodzeniem hodować na Grenlandii. Znajduje się tam już kilkadziesiąt pasiek prowadzonych przez Eskimosów, którzy potrafią osiągnąć w czasie polarnego lata wspaniałe zbiory miodu, tj. 20 – 40 kg, z pnia z wierzby polarnej. Ilości te mogą budzić podziw wśród polskich pszczelarzy.
W Polsce posiadamy około 1 miliona rodzin pszczelich i około 40 tysięcy pasiek.
Od pszczoły w naszym kraju pozyskuje się 7 głównych produktów: miód, wosk, pyłek, pierzgę, propolis, mleczko pszczele i jad pszczeli. W niektórych regionach Azji – także czerw pszczeli do konsumpcji. Zdaniem dietetyków, jest o bardzo odżywczy.
Pszczoła miodna w Polsce jest głównym zapylaczem upraw rolniczych i roślin rosnących dziko. Jej udział w zapylaniu w naszym kraju oszacować można na 90%.

Azjatyckie gatunki pszczół

Pozostałe gatunki pszczół z rodzaju Apis żyją w warunkach naturalnych w Azji. Wszystkie są eksploatowane przez człowieka. Największe znaczenie ma pszczoła wschodnia (A. cerana). Zajmuje ona znaczny obszar geograficzny (Afganistan, Pakistan, Indie, Bangladesz, Nepal, Birmę, Chiny, Laos, Wietnam, Kambodżę, Mandżurię, Japonię oraz Indonezję). Jest znacznie mniejsza od naszej pszczoły miodnej. Żyje tam masowo zarówno w warunkach dzikich, jak i w ulach skonstruowanych przez człowieka. Jej biologia jest bardzo podobna do biologii pszczoły miodnej. Gromadzi duże ilości miodu. W Azji istnieją profesjonalne wielkotowarowe pasieki bazujące na tym właśnie gatunku. Od pszczoły tej pozyskuje się praktycznie te same produkty, co od pszczoły miodnej.
Inne ciekawe gatunki pszczół azjatyckich to pszczoła olbrzymia i pszczoła skalista. Obydwie są niewiele mniejsze od szerszenia. Żyją dziko, budując pod koronami drzew i nawisami skalnymi potężny pojedynczy plaster, mogący pomieścić nawet do 30 kg miodu. Są bardzo agresywne i płochliwe. Pszczelarz, aby podebrać od nich miód, musi odpędzić je dymem i zniszczyć całe gniazdo. Pszczoły te bardzo często budują swoje gniazda na budynkach mieszkalnych: pod balkonami, pod okapem, przy oknach. Tamtejsza ludność, pomimo ich agresji, traktuje osiedlenie się rodziny pszczelej na domu mieszkalnym jako błogosławieństwo i wielkie szczęście dla rodziny, porównywalne u nas z obecnością gniazda bociana w domostwie. W niektórych regionach Indii i Nepalu od pszczoły olbrzymiej i pszczoły skalistej pozyskuje się globalnie nawet do 90% miodu i wosku. W Wietnamie próbuje się obecnie udomowić pszczołę olbrzymią poprzez tzw. gospodarkę krokwiową.

Pszczoły miniaturki

W Azji występuje także pszczoły „miniaturki”, są to pszczoła karliczka i pszczoła buszu. Są one 3 razy mniejsze od naszych pszczół. Mają znacznie mniejsze znaczenie w globalnej produkcji miodu. Pszczoły te budują jeden maleńki plasterek, mniej więcej wielkości dłoni mężczyzny, i gromadzą w nim do kilkudziesięciu dekagramów miodu. W stosunku do nich miejscowa ludność stosuje prymitywną gospodarkę rabunkową, polegającą na odpędzeniu pszczół i zrabowaniu im całego gniazda. Plasterki takie sprzedawane są potem na sztuki na miejscowych bazarach, wraz miodem i czerwiem. Łupienie tych pszczół w dżungli przypomina typową gospodarkę łowiecko – pasterską, na jaką przed tysiącami lat narażone były nasze pszczoły miodne.
Pozostałe gatunki pszczół niedawno odkryte są nieliczne i mają marginalne znaczenie, stosowana wobec nich gospodarka ma charakter łowiecko – rabunkowy.
Będąc w Indiach i Nepalu miałem okazję zobaczyć i poznać opisane egzotyczne gatunki pszczół i przy nich pracować.
W Polsce, oprócz pszczoły miodnej, posiadamy około 400 dziko żyjących gatunków pszczół samotnic, w tym 2 częściowo udomowione (murarka ogrodowa i miesiarka lucernówka). W polskiej faunie jest także 29 gatunków trzmieli żyjących w stanie dzikim, z czego 2 częściowo udomowione (trzmiel ziemny i trzmiel kamiennik).
Świat pszczół jest bardzo bogaty. Wszystkie te wady, począwszy od pszczół samotnic aż do pszczoły miodnej, są niezwykle pożyteczne. Wszystkie też, z racji zapylania, wzajemnie wspaniale się uzupełniają. Wszystkie zasługują na ochronę przez człowieka.

———

Lubelskie Aktualności Rolnicze nr. 2/2011r.

Scroll to Top
Przewiń do góry

UWAGA! Strona korzysta z plików cookies i podobnych technologii dla prawidłowego działania. Można samodzielnie określić warunki przechowywania lub dostępu do plików cookies w swojej przeglądarce. Więcej informacji

Ustawienia plików cookie na tej stronie internetowej są ustawione na "zezwalaj na pliki cookie", aby zapewnić Ci jak najlepsze wrażenia z przeglądania. Jeśli nadal używasz tej witryny bez zmiany ustawień plików cookie lub klikniesz "Akceptuj" poniżej, to wyrażasz na to zgodę.

Zamknij